Je hoort het woord “burgerlijst” vaak in de media en “burgerlijsten” vind je ondertussen overal. Maar wat is dat dan, een burgerlijst? Hoewel het moeilijk is om het exact te definiëren, zijn er duidelijke principes. Een burgerlijst draait sowieso rond participatie en transparantie. Daarnaast zijn er verschillende manieren waarop ze verschillen van politieke partijen. Je zou zelfs kunnen zeggen dat een burgerlijst een oefening is in hoe ver een politiek initiatief dat meedoet aan verkiezingen kan verschillen van partijen. Daarom heet het ook een burgerLIJST, dat laatste deel duidt op een verplichting van de kieswetgeving: Het aanmaken van een lijst met kandidaten. De wet zegt echter niet dat je daarvoor een partij moet oprichten, waardoor het mogelijk wordt om een aantal dingen héél anders aan te pakken.

Niet elke lijst die zichzelf een burgerlijst noemt hanteert dezelfde principes en methodes over de hele lijn. We beschouwen dit dan ook als de “gouden standaard”, waar sommige lijsten slechts delen van hebben opgenomen. De “originele” Burgerlijst raadt uiteraard aan om alle aspecten aan te pakken.

Zie ook dit artikel in Bruzz met politicoloog Dave Sinardet.

Inspraak en transparantie

Dit is de absolute basis. Het zijn twee criteria die niet mogen ontbreken om over een burgerlijst te kunnen spreken. Een burgerlijst engageert zich voor maximale toegankelijkheid van informatie en participatie in besluitvorming. Je kan meer lezen over transparantie en inspraak bij de (Antwerpse) Burgerlijst in onze white paper participatie.

Transparantie

Een burgerlijst engageert zich om alle publieke informatie die ze ter beschikking krijgt actief toegankelijk te maken voor alle burgers. Hierbij wordt niet gewacht op een vraag van een burger en wordt er ook op gelet op verstaanbaar taalgebruik, bereikbaarheid en laagdrempeligheid. Een burgerlijst neemt actief maatregelen om corruptie en belangenvermenging zo moeilijk mogelijk te maken, waar transparantie een cruciaal middel voor is.

Burgerlijsten voldoen aan de gouden standaard voor transparantie wanneer elke handeling en elk document dat betrekking heeft op beleidsvorming steeds meteen openbaar wordt gemaakt, tenzij er een wettelijke uitzondering bestaat. Dit noemen we “spontane transparantie”, in contrast met "transparantie op aanvraag” waarbij wel openheid wordt beloofd maar er geen actieve regel rond bestaat en men dus in de praktijk steeds achter documenten moet vragen.

Inspraak

Daarnaast is er een duidelijk engagement om besluitvorming helemaal vanuit inspraak te laten verlopen. Dit kan verschillende vormen aannemen:

  • Buurtraden en/of burgerraden: Dit zijn bijeenkomsten van burgers waar gepraat wordt over politieke beslissingen die er aan komen. Buurtraden zijn lokaal (buurt), regelmatig en algemeen, terwijl burgerraden voor een groter gebied gelden en voor een specifiek doel worden samengeroepen.
  • Referenda en/of direct democracy: Dit draait om het rechtstreeks kunnen stemmen op politieke onderwerpen.
  • Loting: Hierbij wordt er een representatieve groep burgers uitgeloot om deel te nemen aan een “burgerpanel”. De resultaten van dit burgerpanel kunnen ofwel meteen besluitvorming worden, of onderworpen aan een tweede democratische instrument, zoals een referendum. Dit is vooral voor complexe onderwerpen met langdurige impact relevant.

De gouden standaard is een combinatie van al deze technieken, waarbij technieken worden gekozen op basis van het onderwerp. Dit noemen we de “toolbox” aanpak.

Wat een burgerlijst normaal niet heeft, is een klassiek politiek programma, met vooraf bepaalde standpunten. De reden daarvoor is eenvoudig: Een programma staat haaks op inspraak, omdat het bepaalde onderwerpen op voorhand uitsluit van inspraak. De “oplossing” is immers reeds bepaald. Dit is geen theoretisch probleem, maar overkwam bijvoorbeeld Barcelona en Comu dat op een bepaald moment moest kiezen tussen de uitkomst van een (online) participatieproces en het eigen (beperkte) programma. Merk op dat we standpunten die zuiver gaan over transparantie en participatie niet beschouwen als programmapunten, omdat ze eerder een basis vormen voor beleidsontwikkeling, dan écht beleid op voorhand bepalen.

Waarden & ethiek

Een burgerlijst is gebaseerd op menselijke waarden, eerder dan een klassieke complexe politieke ideologie. Dit kunnen waarden zijn zoals “vertrouwen”, “humor” of “inspirerend”.

Daarnaast leggen burgerlijsten een bijzondere focus op ethiek binnen politiek. Er wordt zeer actief gewerkt aan het voorkomen van corruptie en belangenvermenging. Hierbij duiken verschillende instrumenten op, waarvan de democratische eed de belangrijkste is. Kandidaten voor een burgerlijst ondertekenen de democratische eed om zich, net zoals bijvoorbeeld dokters of advocaten dat doen, te binden aan een persoonlijke ethische code. Andere methodes omvatten bijvoorbeeld het decentraliseren van macht, door bijvoorbeeld politieke mandaten op te splitsen in de tijd (rotatie) of verantwoordelijkheid.

De gouden standaard: De waarden waarvoor de burgerlijst staat zijn duidelijk en ze gebruiken minimaal de democratische eed of equivalent.

Lijstvorming

De kieswetgeving verplicht iedereen om een kieslijst op te maken om te kunnen deelnemen aan besluitvorming. Lijstvorming is helaas de primaire oorzaak van negatieve partijdynamieken. Het zorgt zeer vaak voor interne conflicten binnen een politiek initiatief. Kieslijsten introduceren onmiddellijk ongelijkheid in het politieke proces, omdat hogere posities veel meer kans maken om verkozen te worden.

Burgerlijsten zullen dan ook bijzondere inspanningen doen om de negatieve aspecten van lijstvorming zo veel mogelijk tegen te gaan. Hier zien we verschillende methodes:

  • Collaboratief: Hier maken de kandidaten onderling de best mogelijke lijst, via een constructief en open groepsproces. Het belangrijkste principe is dat de kandidaten samen zoeken naar een lijst die zowel representatief als kwalitatief is. Deze methode kan echter enkel ingezet worden als alle kandidaten elkaar ook effectief kennen uit workshops en dergelijke. De “Condorcet-Schultze” methode kan eventueel ingezet worden om de finale lijstvolgorde te bepalen, om deze conflictvrije manier van werken te faciliteren.
  • Loting: Hierbij wordt de lijstvolgorde op basis van toeval bepaald, bijvoorbeeld met de hulp van een dobbelsteen.

Veel kieslijsten, met name lokale, zijn niet transparant over hoe hun lijsten precies opgemaakt worden. Wanneer de initiatiefnemer echter de lijsttrekker is en bovendien vaak uit een partij komt, is dit meestal geen goed teken qua “burgerlijst-gehalte”.

Merk op dat verschillende burgerlijsten gebaseerd zijn op de “Flatpack Democracy” (“Uitklapdemocratie”) aanpak zoals neergeschreven door Peter McFadyen.

Op basis van deze criteria kan je hier de lijst der burgerlijsten vinden.